Begin mei staat traditioneel in het teken van de oorlogsherdenking, en steevast brengt die herdenking ook commotie met zich mee – vooral wanneer er getornd wordt aan de scheidslijn tussen slachtoffers en daders. Afgelopen weekend kwam Trouw met een bericht over plunderende geallieerde soldaten, onder meer in Nijmegen, Groesbeek en de Betuwe. Pijnlijk, omdat zoiets niet past in het stereotype beeld van bevrijders.
Vorige week bezocht ik met een groep geschiedenisstudenten de Baltische staten, waar de jaarlijkse oorlogsherdenking nog een stuk gecompliceerder is dan bij ons. Estland, Letland en Litouwen werden na een korte periode van onafhankelijkheid in juni 1940 door de Sovjet-Unie ingelijfd, vervolgens bezet door nazi-Duitsland, en in 1944 ‘bevrijd’ door de Russen, die het gebied daarna gedurende bijna vijftig jaar op brute wijze bleven overheersen.
Riga, 1940, Sovjet leger
Sinds de Baltische staten begin jaren negentig onafhankelijk zijn, worstelen ze met het vraagstuk van de herdenking. Vooral in de Letse hoofdstad Riga is dat duidelijk zichtbaar. Elk jaar opnieuw speelt daar de vraag wie aan de goede kant van de geschiedenis stond en wie aan de foute. In de oorlogsjaren werden veel Letse mannen door het Duitse of het Russische leger gedwongen dienst te nemen. Anderen sloten zich vrijwillig aan: hetzij bij de Duitsers in de hoop de Russen te verdrijven, hetzij bij de Russen om hun land van de nazi’s te bevrijden. Het was niet uitzonderlijk dat leden van hetzelfde gezin aan twee verschillende kanten meevochten. Ook nu nog, na meer dan zeventig jaar, staan die twee groepen bij herdenkingen tegenover elkaar. Allebei claimen ze dat juist zíj beschouwd moeten worden als de bevrijders van hun land.
Oorlog verscheurt een samenleving, zoveel is duidelijk. Mensen maken grote en kleine keuzes, soms doelbewust, maar vaker onder druk van de omstandigheden. En de gevolgen van die keuzes kunnen lang doorwerken. De geschiedenis van de Baltische staten, gemangeld tussen opeenvolgende bezetters, laat als door een vergrootglas zien dat de verdeling in daders en slachtoffers niet altijd zo eenvoudig en helder is als we zouden wensen.
Het zou goed zijn om juist dat besef tot een integraal onderdeel van de oorlogsherdenking te maken.