Afgelopen weekend bezocht ik in het kader van de Gelderse Maakdagen de oude steenbakkerij Randwijk in Heteren. Met zijn rode pannendak, zijn stapels stenen en zijn trotse schoorsteen, ziet de fabriek eruit alsof de tijd heeft stilgestaan. Dat is niet helemaal waar, want in Heteren worden nog steeds kleine partijen stenen gebakken in een moderne klokoven. Maar de grote zigzagoven, waarin het vuur van kamer naar kamer langs de stenen trok, aangewakkerd door stokers die vanaf de zolderverdieping telkens brandstof bijstortten; die oven ligt er stil bij.
Steenfabriek Randwijk.
Dat heeft ook voordelen, want daardoor kunnen bezoekers de zolder beklimmen en zich van alles laten uitleggen over het bakproces. Tijdens mijn bezoek nam een oud-werknemer spontaan de rondleiding over en vertelde honderduit over de jaren dat hij als stoker op die zolder rondliep. Het enthousiasme en de beroepstrots spatten ervan af. Hij legde uit hoe de stokers van bovenaf het vuur in de kamers controleerden en gaande hielden. En vertelde met smaak over de keer dat het misging en alle stenen als één grote klomp aan elkaar gesmolten waren en met de hand uit de oven gebikt moesten worden.
Een nostalgisch verhaal? Sterk geromantiseerd? Dat lijkt me wel. Want het werk op de steenfabrieken was ook hard en zwaar – vooral in de tijd dat er nog veel met de hand gebeurde en ook vrouwen en kinderen moesten meehelpen bij het productieproces. Zij maakten lange dagen voor een karig loon. Ook dat verhaal hoort bij de steenproductie. Net als het verhaal van mechanisatie en robotisering van de afgelopen decennia. Want tegenwoordig komen zelfs hele straten automatisch uit de machines gerold.
Historische verhalen kun je vanuit veel perspectieven vertellen, en dan kunnen ze nog steeds allemaal waar zijn. Je kunt ze ook in veel verschillende vormen vertellen: in een boek, op een website, als documentaire, als tentoonstelling. Maar het bezoeken van een historische locatie, zoals zo’n oude steenfabriek, geeft aan verhalen een ruimtelijke dimensie die het verleden ineens een stuk dichterbij brengt. Dat we daar een beetje nostalgisch van kunnen worden – ach, dat mag wel voor een keer.