Met de zeventigste herdenking in aantocht, krijgt de stroom aan boeken, televisieprogramma’s en tentoonstellingen over de Tweede Wereldoorlog de omvang van een tsunami. Het publiek komt ogen, oren en tijd tekort om alles in zich op te nemen. Het lijkt alsof met het verdwijnen van de laatste ooggetuigen nog één laatste inspanning moet worden gedaan om de bezetting in alle details en alle veelzijdigheid terug te halen.
Sara Northeimer met een buurmeisje. Foto genomen op het dak van de slagerij van de familie. Bron: joodsmonument.nl.
Twintig jaar geleden was ik zelf als tentoonstellingsmaker betrokken bij de vijftigste herdenking van de oorlog. Ook toen was die groots en alomvattend, want ook toen heerste het idee dat het wel eens voor ’t laatst kon zijn. Maar in de afgelopen decennia is de oorlog alleen maar zichtbaarder geworden.
Er is wel iets veranderd in de aard van het herdenken. Destijds lag het accent nog op de keuzes die mensen maakten voor collaboratie, verzet of passiviteit. Voor goed of fout en alles wat daar tussenin zit. Inmiddels is de nadruk komen te liggen op persoonlijke ervaringen: van slachtoffers en daders, militairen en verzetsmensen, en van gewone mensen die probeerden de oorlog zo goed mogelijk door te komen. Juist die gewone verhalen raken ons, want ze maken het mogelijk om in de huid te kruipen van de mensen van toen.
Een krachtig voorbeeld is het verhaal van het gezin Northeimer uit het grensdorp Tolkamer. Slager David Northeimer was een gerespecteerd lid van de gemeenschap. Zijn echtgenote Sara bestierde het huishouden en zorgde voor hun vijfjarige zoontje Harry. Een heel gewoon gezin, dat zich thuis voelde in het dorp. Wij zijn hier in Tolkamer de enige joden, meende David Northeimer, ons zullen ze wel vergeten. Hij vergiste zich deerlijk. In 1942 werden de Northeimers opgepakt en via Westerbork naar Auschwitz getransporteerd waar ze de dood vonden. Burgemeester Mark Slinkman haalde het gezin uit de vergetelheid door nauwkeurig en met veel gevoel voor detail hun levensverhalen op te tekenen. Met de hulp van een hoogbejaarde huishoudster die haar herinneringen deelde.
Maar de aandacht voor persoonlijke verhalen heeft niet alleen te maken met de noodzaak om de laatste getuigenissen vast te leggen. Het past ook bij onze huidige samenleving met zijn nadruk op individuele waarden, individuele verantwoordelijkheid en individuele keuzes. Hoe we de geschiedenis vormgeven, sluit aan bij hoe we vandaag naar de wereld kijken. En dat maakt me heel benieuwd hoe we over nog eens twintig jaar de oorlog zullen herdenken.